فرهنگ، به عنوان اساسی‌ترین عنصر شکل‌دهنده‌ی هویت و تعیین‌کننده‌ی مسیر توسعه جوامع، ارزش‌های تربیتی را برای نسل‌های آینده ترسیم می‌کند. این ارزش‌ها، همواره دستخوش تحول بوده و از عوامل گوناگون اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و فرهنگی تاثیر می‌پذیرند. گسترش روزافزون ارتباطات جهانی و پیشرفت چشمگیر ابزارهای ارتباط جمعی، ضمن ایجاد مزایای متعدد، دگرگونی‌های عمیقی در ساختار فرهنگی جوامع پدید آورده است. این تحولات، به‌ویژه در حوزه تربیت فرزندان، چالش‌های نوینی را مطرح ساخته و ناآگاهی از اصول تربیتی صحیح می‌تواند به اختلالات جدی در رشد و تکامل شخصیت کودکان منجر شود.

 

تاثیر رسانه‌ها و فضای مجازی:

 

رسانه‌ها، به‌ویژه فضای مجازی، به عنوان یکی از عوامل محوری در تربیت کودکان و نوجوانان معاصر شناخته می‌شوند. این فضا، با ایجاد دسترسی آسان به حجم وسیعی از اطلاعات و محتواهای گوناگون، فرصت‌های بی‌نظیری برای یادگیری و توسعه فردی فراهم می‌آورد؛ بااین‌حال، صرف دسترسی به اطلاعات گسترده، نمی‌تواند به تنهایی شاخص پیشرفت و توسعه محسوب شود؛ بلکه توانایی تشخیص محتوای معتبر از نامعتبر، به‌عنوان معیاری از آگاهی اجتماعی و بلوغ فکری مطرح است.

 

حضور فزاینده رسانه‌ها در زندگی روزمره، نه‌تنها فواصل جغرافیایی را کمرنگ کرده، بلکه تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی را نیز در سطح جهانی تقلیل داده است. مفهوم «دهکده جهانی»، با وجود تاکید بر نزدیکی جوامع، عملاً می‌تواند به نوعی بحران هویتی در میان نسل جوان منجر شود. کودکانی که فاقد سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی هستند، به سادگی الگوهای نامناسب رفتاری را پذیرفته و درونی می‌سازند. در همین راستا، مطالعه کیفی علویان و کیانی (1393)¹ نشان می‌دهد که مصرف فرهنگی نوجوانان، نقش مستقیمی در شکل‌گیری هویت آن‌ها ایفا می‌کند. با افزایش مصرف رسانه‌های خارجی احساس تعلق و وفاداری نسبت‌به هویت ملی در بین نوجوانان کاهش یافته است² و تمایل آن‌ها به سمت فرهنگ غربی رفته است؛ که البته بسیاری از این فرهنگ‌ها غنی و اصیل هستند اما چالش اصلی تقلید گزینشی بخش‌هایی از یک فرهنگ است که نتیجه آن الگویی تکه‌پاره و سلیقه‌ای خواهد بود. مسئله‌ی دیگر عدم انطباق این سبک زندگی با مقتضیات و شرایط بومی کشور است. این ناهمگونی می‌تواند منجر به گسست نسلی، تضعیف ارزش‌های سنتی و بروز مشکلات هویتی شود. بنابراین، ضروری است در مواجهه با فرهنگ‌های بیگانه، رویکردی انتقادی و گزینشی اتخاذ شود تا از جذب عناصری که با هویت ملی سازگار نیستند، جلوگیری شده و بر تقویت عناصر فرهنگی اصیل تمرکز شود.

 

شواهد موجود نشان می‌دهد که رسانه‌های اجتماعی، به‌ویژه اینستاگرام، با توجه به محوریت تصویر و سهولت خوانایی محتوا و بازخوردگیری، محبوبیت بیشتری در بین نوجوانان دارد. این موضوع می‌تواند منجر به کندی و تنبلی در نوشتار، علاقه به دیدن به‌جای خواندن، تمایل به ریتم حرکتی تند در زندگی فرد شود ³. تحقیقات بوزولا⁴ نیز نشان می‌دهد که رسانه‌های اجتماعی می‌توانند احتمال بروز اختلالات رفتاری نظیر افسردگی و ناهنجاری‌های روانی و اختلالات خواب و اعتیاد را افزایش دهند. از آنجا که کودکان و نوجوانان به دلیل ضعف در قوه ادراک، قادر به انتخاب آگاهانه از میان حجم انبوه اطلاعات نیستند، آموزش و تجهیز آن‌ها به ابزارهای تحلیل و ارزیابی تولیدات رسانه‌ای ضروری است⁵. در این میان، خانواده و نظام آموزشی به عنوان دو رکن اصلی تربیت، مسئولیت خطیری بر عهده دارند.

 

نهاد خانواده:

 

نقش تربیتی خانواده، به‌عنوان نخستین نهاد اجتماعی، غیرقابل انکار است. خانواده، با ارائه آموزش‌های مناسب، می‌تواند زمینه‌ساز رشد و شکوفایی استعدادهای فرزندان شود. تحقق این امر، مستلزم آگاهی والدین از اصول تربیتی و روانشناسی کودک است که متاسفانه در کشور ما کمتر به این مهم پرداخته می‌شود و بسیاری از والدین آگاهی‌های کافی در این زمینه ندارند. فشارهای اقتصادی و مشغله‌های روزمره، فرصت یادگیری و کسب مهارت‌های فرزندپروری را از والدین سلب کرده است. برخی از والدین، همچنان بر آموزه‌های سنتی و روش‌های تربیتی منسوخ‌شده تکیه می‌کنند که با شرایط کنونی جامعه هم‌خوانی ندارد. این دسته از والدین، یا فاقد دانش و بینش کافی در این زمینه هستند و یا اطلاعات خود را از منابع نامعتبر کسب می‌کنند⁶. در مقابل، گروهی دیگر با تصور اتخاذ رویکردی “روشنفکرانه”، بسیاری از اصول تربیتی را نادیده می‌گیرند. این گروه معتقدند که باید اصول تربیتی را از نو تعریف کرد، در حالی که حتی در جوامع آزاد و مدرن نیز از اندیشه‌های متفکرانی چون ژان ژاک روسو و پستالوزی و جان دیویی استفاده می‌شود. در اختیار قرار دادن بی‌ضابطه وسایل الکترونیکی به کودکان، تلاش برای برآورده‌کردن تمامی نیازهای آنان (که بسیاری از آن‌ها القائات فضای مجازی است) و قراردادن کودکان در معرض محتوای رسانه‌ای نامناسب، از جمله رفتارهای رایج در این گروه از والدین است.

 

این دو نوع تفکر، که در واقع نماینده دو سبک والدگری مستبدانه و سهل‌گیرانه هستند، هر دو می‌توانند به آسیب‌های تربیتی در جامعه منجر شده و کودکانی را پرورش دهند که نیازهای عاطفی و روانی آن‌ها مورد غفلت واقع شده است. ارتقای دانش تربیتی والدین، گامی موثر در پیش‌گیری از بروز اینگونه مشکلات خواهد بود .

 

آموزش و پرورش:

 

نظام آموزشی، به عنوان بازوی دیگر تربیت کودکان، می‌تواند با ارائه تغذیه فرهنگی مناسب به دانش‌آموزان و ایجاد هماهنگی بین خانه و مدرسه، سطح آگاهی والدین را در زمینه تربیت و مراحل رشد فرزندان افزایش داده و از بروز ناهنجاری‌های رفتاری و روانی پیشگیری کند⁷. آموزش و پرورش در مدارس، تاثیر مستقیمی بر شکل‌گیری هویت فرهنگی و ملی افراد دارد. این آموزش‌ها می‌تواند از طریق فعالیت‌های فرهنگی و هنری، برگزاری جشن‌های ملی-مذهبی، معرفی الگوهای فرهنگی و ملی، پرداختن به تاریخ و ادبیات ملی انجام شود⁸.

 

الگوهای موفق بین‌المللی:

 

در راستای ارتقای فضای تربیتی کشور، می‌توان از تجارب سایر کشورها الگو گرفت و با بومی‌سازی برنامه‌های موفق، آن‌ها را در ایران نیز به اجرا درآورد. برای مثال، در فنلاند، نظام آموزشی بر پایه احترام به هویت فرهنگی و فردی کودکان بنا شده است. در این کشور، والدین و معلمان به طور مشترک در فرآیند تربیت کودکان مشارکت دارند و این امر، محیطی سالم و حمایتی برای رشد کودکان ایجاد می‌کند. همچنین مدارس موارد ویژه نیز برای تقویت مهارت های فرهنگی و اجتماعی در این کشور تاسیس گردیده است. در ژاپن نیز مدارسی با همین هدف، تحت عنوان «معرفی فرهنگ‌ها» تأسیس شده‌اند که به آموزش فرهنگ‌های مختلف سرتاسر جهان می‌پردازند. در این فضا، مربیان بر تنوع فرهنگی و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز تأکید دارند⁸.

 

نتیجه‌گیری:

به‌طور کلی، چالش‌های تربیت نسل جدید در عصر اطلاعات، ناشی از تاثیرات عمیق رسانه‌ها و فشارهای اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی است. برای شکل‌گیری هویتی مستحکم و پایدار در نسل جوان، ضروری است که والدین و عوامل تربیتی به تقویت آگاهی خود از اصول تربیتی و روانشناسی کودک بپردازند. همچنین، اصلاح نظام آموزشی و فراهم آوردن فرصت‌هایی برای یادگیری و تبادل تجربه در سطح خانواده و مدرسه باید مورد توجه قرار گیرد. با اتخاذ رویکردهای آگاهانه و بهره‌گیری از تجربیات موفق سایر کشورها، می‌توان به تربیت نسلی موفق و مستعد دست یافت که ضمن حفظ هویت فرهنگی خود، از فرصت‌های موجود در عصر اطلاعات بهره‌مند شود.

---

منابع :

1-علویان ، فاطمه و کیایی ، سعید .(1393) ، مطالعه کیفی رابطه بین مصرف فرهنگی نوجوانان و فرآیند ساخت هویت ، فصلنامه جامعه ف فرهنگ و رسانه ، سال چهارم ، شماره 13.

2-قادر زاده ، امید و قادر زاده ، هیرش (1393) ، مطالعه پیمایشی عوامل فرهنگی -اجتماعی مرتبط با هویت ملی نوجوانان ، فصلنامه علوم اجتماعی ، شماره 66، پاییز 1393 ، صفحات 170تا 205.

3-یحیایی ، سبحان (1398) ، ساز و کار مصرف رسانه ای نوجوانان ، فصلنامه مطالعات رسانه های نوین ، سال5 ، شماره 19، پاییز 1398 ، 291-323.

4- Bozzola, E.; Spina, G.; Agostiniani, R.; Barni, S.; Russo, R.; Scarpato, E.; Di Mauro, A.; Di Stefano, A.V.; Caruso, C.; Corsello, G.; et al. The Use of Social Media in Children and Adolescents: Scoping Review on the Potential Risks. Int. J. Environ. Res. Public Health 2022, 19, 9960. https://doi.org/10.3390/ ijerph19169960

5-سلیمان ، سفر و خسروی ، فریبرز و حداد ، زهرا .(1392)، ارزیابی سواد رسانه ای دانشجویان و دانش آموزان شهر تهران ، مجله جهانی رسانه-نسخه فارسی ، دوره 8 ، شماره 2 ، شماره پیاپی 16، پاییز و زمستان 1392 ، صفحه 52 تا 74.

6- Sharifi.M,Arman.s,Abdoli.S,Banki Poor Fard .A.H & Kohan.SH.; Iranian parents' experiences about children sexual training: Control, restriction and education. International Journal of Medical Research & Health Sciences, 2016, 5, 11:376-385

7-نبوی ، سید صادق و اسماعیلی ، علی (1395) ، بررسی نیازهای 1اموزشی اولیای دانش آموزان دوره ابتدایی در زمینه مسایل تربیتی فرزندان جهت آموزش خانواده ف فصلنامه مطالعات پیش دبستان و دبستان ، سال اول ، شماره 4 ، تابستان 1395 ، صفحات 83 تا 108.

8-نورانی یزدی ، فرزانه و پارسافر ، فاطمه و متقی ، آتوسا (1403)، نقش آموزش و پرورش در توسعه فرهنگی و اجتماعی ، مجله اختلالات جنسی و روانشناختی ، دوره 2 ف شماره 3 ، مهر و آبان 1403.

مهناز فلاح

برای خواندن مقالات بیش‌تر از این نویسنده ضربه بزنید.